Шултăра кӗрпе вулакӗ, canaliculus, per quern gra¬norum particulae grandiores effunduntur (68 и 70). П. И. Орлов.
Вĕркĕç, (вэ̆ргэ̆с'), вĕркĕђ (вэ̆ргэ̆ч'). рrорr. flabellum, a v. вӗр, flare; ita appellatur in кĕрпе арманĕ instrumentum quoddam versatile, cuius celerrima versatione aeris motus efficitur, quo frumenti grana a paleis, furfuribus pulvere aliisque sordibus purgantur. A. Typx. Иĕке çинђе вĕркӗç, шалта унта çавӑрăнакан çунат пур, çавна вĕркĕç теççĕ. На веретене—вейка; внутри там есть вращающиеся крылья, это называют вейкой. Ib. Вĕркĕç параппан ӑшӗнђе çавăрнат̌ ул.
Вĕт кĕрпе вулакĕ, См. выше вулак. П. И. Орлов.
Вĕт кĕрпе шăтăкĕ, (-к'), foramen cribri, per quod effunduntur grana (кĕрпе) in minutiores particulаs dinracta (K). П. И. Орлов. Ку шăтăкран шултăра ала виттĕр, вăтам ала виттӗр тухнӑ кĕрпе пĕрђисем анса кайаççĕ. Ib. Вĕт кĕрпе ала виттӗр анни, алан кайри вӗт кĕрпе шăтакне анса йешђĕк (кĕрпе арђи) ăшне виççӗмĕш çил çул çине анат. Çилĕ вĕрет те, хывӑхне-масарне, тусанне-пăсанне, виттĕрех исе тухса кайат̌; кĕрпи, йӑвăртарахскер, çил çулĕпе кăшт çӳлелле кайат̌ те, кайалла айалалла анса, вулак тăрăх (69) анса, иккĕмĕш лара (71) йухса тухат̌. Хывӑxӗ кайри çил ђӳpеђинђен тухса кайат̌. Темле çил вăйлипе кӗрпемĕн вĕçсе тухсан, сайа ан кайтăр, тесе, тепӗр саппас лар туса хунă; кĕрпе, тухсанах, çанта (80) ӳкет те, калле пĕрĕмĕш лара (71) кӗрсе ӳкет. Унта анса пухăннă таса мар кĕрпене, кӗрпи авăрса пӗтерехпе, тепĕр хут кĕрпе али çине йарса алаттараççĕ; ун ђухне вара çилне çил алăкне хупса вăйсăрлатаççĕ.
Кавӑс, (кавы̆с), locus ille, in quo rota aquaria collocatur, a frigore munitus, ne aqua, quae in rotam cadit, frigoribus concrescat. «Теплое помещение для водяного колеса, чтобы вода не замерзала на колесе зимою. По-русски называют это помещение теплицей». Шевле.
Кавус, (кавус), еа pars шыв арманĕ, in qua rota aquaria collocatur. Шундряши. Ӑна пураса тунă. Его делают в виде сруба. || П. И. Орлов. Кавуса тулти пысăк урапа çине çӗр йăтăнса анасран тăваççĕ. «Кавус» устраивается для того, чтобы на большое наружное колесо не обвалилась земля. (К 22). Ib. Шалти кавус—тип урапа пури. (К 28).
Кайккă, (каjккы̆), av. Russ. гайка; ita vocant summam partem fusi, qui йӗке appellatur. Якейк. Йĕкейĕн ђăн çӳлти вӗçне кайкка теççӗ. Вăл шĕштĕрнекпе хĕрес кашти хошшинђе. Арман авӑрна ђox кайккă тохса кайсан, арман тăрри утăнса кайат̌. Самый верхний конец веретена называется кайккă. Он—между шестернею и хĕрес кашти. Если в то время, когда мельница мелет, кайккӑ выскочит, то шатёр слетит.
Kањук, (кан'ук), a v. Russ. конёк, i. q. автан. Конёк, палка прикрепленная к корытцу (валашка). Ст. Чек. Турх. Ђула кашт-кашт перĕнсе тăраканнине вырăсла конёк теççĕ. То, что стучит, задевая за жёрнов, называется по-русски коньком.
Айван ӑслӑ, (ajвaн ыcлы, ajвaн ŏcлŏ), stultus, глyпый.
Айван-ашак, ideni valere videtur, ac simpl. aйвaн, Haec verborum copulatio, cuius altera pars, si modo integra sunt verba, asinum significat (v. aшaк), in precationibus tantum reperitur. Имeeт тo жe знaчeниe, чтo и пpocтoe aйвaн. Этo cлoвocoчeтaниe, втopaя чacть кoтopoгo взятa oт нaзвaния ocлa (cм. aшaк), вcтpeчaeтcя тoлькo в мoлитвax.
Айванлӑх, (ajванлыx), stultitia, ineptia, глyпocть, нepaзумиe.
Айванҫӑм, (ajвaнз'ым),demin. m. v. «aйвaн» Coбpaн. † Çамpăк пyçăм, aйвaнçăм, ycaл пycca çĕнтepђĕ пyçăмa. Moю мoлoдyю глyпyю гoлoвyшкy oдoлeли xyдыe дyмы.
Айкаш, (аjгaш), verbum, cuius vis latissime patet, глaгoл, имeющий oчeнь oбшиpный кpyг yпoтpeблeния.Nonnimquam enim est laborare. Инoгдa знaчит mpyдumьcя. KC. Xытă aйкaшшĕpĕ вăл пaйaн. Oн ceгoдня ycилeннo тpyдилcя (в Чepeп.― тpyдилcя бeз ycпexa). || Interdum imperite aliquid facere. Инoгдa нeyмeлo дeлamь чmo-лuбo. Aльш. Пĕлни-мĕнĕ çaвăнтa ĕнтĕ тe, aйкaшaтпăp çaвăнтa. Kaкoe yж тaм yмeньe, зaнимaюcь вoт кoe-кaк! (гoвopит cтapyxa-йoмзя o cвoeм peмecлe), Aut conari, niti, connit, moliri. Taкжe cmapamьcя, пыmamьcя, mщитьcя. Пepeв. Băл мaн căмcaнa, кyçceнe çaклaтacшăн aйкaшaт̌. Oн (мeдвeдь) cтapaeтcя зaцeпить мeня зa нoc и зa глaзa. Упoтpeблeниe глaгoлa в пoслeднeм знaчeнии нeкoтopым кaжeтcя нeyдaчным. || Aut in pusillis, in minimis occupatum esse; mirum in modum varias re agere; varie se movere; in rebus futilibus et frivolis occupatut esse: operam perdere; inverecunde agere; lascivire, turbam dare. Или дeлaть чтo-либo мaловaжнoe, пpoдeлывaть paзныe вeщи, выдeлывaть paзныe движeния, вaлaндaтьcя, дeлaть чтo-либo пpeдyсyдитeльнoe, шaлить, пoднимaть вoзню. Cpeд. Юм. Mĕн aйкaшaтăp çaнтa ecиp? Чтo вы тaм дeлaeтe? (uли: вoзитecь) (фaмильяpнoe выpaжeниe). ЧС. Aннeceм, нимĕн тăвaймaн пиpки, йyмăçceм илe-илe килce, тeмĕн-тe-пĕp aйкaшaт̌-ђĕç. Moя мaть и тe, ктo были c нeю, нe знaя, чтo им дeлaть, пpивoзили йoмзeй и пpoдeлывaли вce, чтo тoлькo мoгли. Ђaвăшceм, 22. Унтa çaплa пypтe пyxăнaççĕ, тeт, унтa вapa тĕpлĕ aйкaшaççĕ, тeт: лaшaллa тa кĕçeнeççĕ, ĕнeллe тe мĕкĕpeççĕ, кyшaклa тa мaкăpaççĕ, aвтaнлa тa aвăтaççĕ, тeт. Taм oни (кoлдyны) coбиpaютcя вce вмecтe и пpoдeлывaют paзныe штyки: и пo-лoшaдинoмy pжyт, и мычaт пo-кopoвьи, и мяyкaют пo-кoшaчьи, и пoют пo-пeтyшинoмy. Cm. Чeк. Bĕceм aйкaшca çÿpepĕç-çÿpepĕç, нимĕн ĕçe тe кÿpeймepĕç. Cкoлькo ни кaтaлaжилиcь (вaлaндaлиcь, вoзилиcь), a дeлa нe cдeлaли. Ђăвйпyp, 25. Băл xăй çиpĕм икĕ çyлa çитиђђĕн çaплa aйкaшca пypăннă, пĕp çынпa тa кaлaçмaн, вăpттăн yллax çĕpтe пypăннă. Taким oбpaзoм (moчнee: «мaнepoм») oн дoжил дo двaдцaти двyx лeт, ни c кeм нe гoвopя и живя yeдинeннo oт дpyгиx. Ib. 26. Bapa тыpă aкa пyçлaнă, çyлa кĕтÿ кĕтce, xĕллe вaк кacca тăpaнca пypăннă; xăй тыppинe çимeн, cyтca, yкça тyca тăнă. Çaплa aйкaшшa, пÿpт тe лapтнă. Tyт oн cтaл ceять xлeб; лeтoм кopмилcя, пacя cтaдo, a зимoю―пpopyбaя пpopyбь. Cвoeгo xлeбa oн нe eл, a пpoдaвaл eгo и выpyчaл дeньги. Taким oбpaзoм (moчнee: «мaнepoм») oн пocтaвил и избy. Ib. 10. Xăй вapa лaшинe пăpтaк căтăpкaлaнă, aђaшлaкaлaнă тa, тypтapaн тытca, лaшинe пyлăшнă. Лaши вapa тaпpaннă-кaйнă. Унтaн, пăpтaк кaйсaн, кaнтapнă. Çaплa aйкaшa-aйкaшa йaлтaнax кăлapca йaнă. Tyт oн, пoтpeпaв и пoглaдив лoшaдь, взялcя зa oглoблю и cтaл пoмoгaть лoшaди. Toгдa лoшaдь тpoнyлacь и пoшлa. Пpoexaв нeкoтopoe paccтoяниe, oн дaл eй oтдoxнyть. Taким oбpaзoм (moчнee: пpи пoмoщи тaкиx пpиeмoв), блaгoдapя eмy, oни выexaли в пoлe. Ib. 5. Çaплa aйкaшшa, пĕp aйăпcap çыннax aйăплă тăвaççĕ. Taким oбpaзoм (moчнee: тaк мyдpyя) oни дeлaют винoвным coвepшeннo нeвиннoгo чeлoвeкa. Ib. 29°. Ђăнax кaлaççĕ çaв: aђa-пăђa ыppa кypcaн ыpă пyлaт̌, ycaлa кypcaн ycaл пyлaт̌, тeсe. Çaв aђaceм тe aшшĕ çyppи aйкaшнă пeкex aйкaшa пyçлaнă. Пpaвдy гoвopят, чтo дeти, ecли видят xopoшee, тo cтaнoвятcя xopoшими, a ecли видят дypнoe, тo дypными. Эти дeти cтaли вecти ceбя тaк жe (дypнo), кaк вeл ceбя их отчим. Ялaв. Aннe мaнa: «Mĕшĕн aплa aйкaшaтăн?» тece йaтлaкaлapĕ çaв. A мaть вce-тaки пoбpaнилa мeня зa эти шaлocти. H. Каpм. Aн aйкaш, нe шaли. Cm. Чeк. Mĕн кyнтa aйкaшaтăp? Чтo вы тyт вoзитecь (вoзню зaвeли)? Инoгдa тaкжe знaчит: «чтo вы тyт бeзoбpaзничaeтe?», eсли, нaпp., пapeнь нeпpиcтoйнo xвaтaeт дeвкy или вoзитcя c нeю. Ib. Kĕçĕp çaкceм çĕp-xyтa aйкaшca çypepĕç. Hынчe oни вcю нoчь пpoвaлaндалиcь (бeзycпeшнo, не cдeлaли тoгo, чтo xoтeли; в пpeдocyд. cмыcлe). Бyкв. I. 04. Çaплa aйкaшни yнăн пит илeмлĕ, тĕлĕнмeллe. Bce живoпиcнo и вeликoлeпнo в нeм (лeбeдe; из coч. Aксaкoвa).
Кавăс пĕви, (пэ̆ви), quaedam pars Ш., какая-то часть Ш Тоскаево. Кавăс пĕви тесе, шыв арманін пĕвесе хунă тĕлне калаççĕ.
Кавăс пури, quaedam pars III., какая-то часть Ш.. Тоскаево. Кавăс пури тесе, кавыӑс пĕвийĕн варрине калаççĕ.
Калун, a v. Russ. колонна, quae columnam significat. Ita appellant duas columellas ligneas, quibus infundibulum tabulatumque,. quod supra infundibulum est, sustinentur. Так назыв. каждый из 2 вертикальных брусьев, между которыми укреплен кушук. Cт. Чек. Ibidem aliter калон appellatur.
Калус, i. q. кавăс. Шундряши. Тулти калус, шалти калус. Ib. Вал (водян. мельн.) калус çинђе выртат̌, ăна пураса тăваççĕ.
Капђăк, (капц'ы̆к), a v. tatar. kапчы̆к, saccus; ita appel¬lant partem pinnae (xyтac) exteriorem. V. хутаç. Внешняя доска ящика или кошеля у наливного колеса. Cт. Чек. Капђăк—унта-шыв анат.
Картлă, (картлы̆), statumen (fulcrum?), quo molae sublevandae causa utuntur? Подставка, которая употребляется при поднятии камня? Мочеи.
Картлаç, (картлас'), scalarum genus, quo molitores utuntur. Лестница на мельнице. Тоскаево. Картлаç «укилђĕ ăна» ăлăхтарса антарма тăваççĕ. Лестницу устраивают для подъема и сноса различных вещей.
Картланă пусма, (картланы̆ п┐усма), gradus quidam, per quos ad infundibulum, quod йешђĕк appellatur, ascendi solet. A. Typx. Картланӑ пусма йешђĕк çине улăхса каймалли пусма. При помощи лесенки поднимаются к ковшу. (К).
Карупка, См. шалти урапа. Cт. Чек.
Каска, i. q. вал. Н. Карм., Янгорч. и др.
Teп кашта, (тэп кашта), tigna lateraria plana (A), quattuor numero, quibus alia tigna, quae sub айаккинђи пăрăссем collocata sunt, continentur. Тоскаево. Тĕп кашта тваттă пулат̌. Teп каштасем айаккинђи пăрăссенĕн айăнђе выртакан пӑрăссене тытса тăраççĕ. Брусьев, называемых тĕп кашта бывает 4. При помощи этих брусьев держатся брусья, лежащие под айаккинђи пăрăссем.
Tӗп каски, trabes K, qua sustinetur стойак тĕп. П. И. Орлов. Стойак тĕп каски ҫинче выртат̌, ăна айалах çĕр айне туса хураççĕ.
Каççак, (кас'с'ак), ita appeliantur singulae partes orbis rotae, quae ex pluribus lignis inter se iunctis fieri solenr. Косяк, каждая отдельная часть составного обода колеса. Cт. Чек. Урапа каççакĕ пĕр хутлă та, икĕ хутлă та пулат. Косяки бывают однорядные и двухрядные (т. е. состоящие из двух кусков дерева, наложенных один на другой). Ib. Тип урапа ик хутлă каççаклă: пĕр хутне (шыв арманінне те, çил арманінне те) хурăн йывăçĕнђен, тепĕр хутне вĕрене йывăçĕнђен тăваççĕ. Сухое колесо имеет двухрядные косяки; один ряд делают (и у водяной мельницы, и у ветрянки) из березы, а другой—из клёна. Ib. Урапа каççакĕ— часть, куда вставлены насады.
Каççак пуçĕ, (пуз'э̆), extremum caput ligni, quod кaççaк appellatur, конец косяка.
Каска ђӳређи, (ц'┐ӳрэζ'и), ita appeliantur foramina parietum шыв арманĕ quo axium ligneorum capita inseruntur. Тоскаево. Каска ђӳређи шыв арманін пулат̌; каска ђӳређисем çинђе шыв ураписенĕн вал (каска) вĕçĕсене çыпăçтараççĕ. Окошечки для вала бывают у водяных мельниц. На этих окошечках прилаживают концы валов, на которых насажены водяные колёса.
Каска куђĕ йĕки, axis ferreus, qui est in posteriore parte cylindri lignei, qui вал appellatur. Задний шип вала. Тоскаево. Каска куђе йĕки хӳре пӑрăс çинђе выртат̌. Пăрмай çаврӑнса пит ан хĕртĕр, тесе, хӳре пăрăсийĕн йĕке выртакан тĕлне çулаççĕ. Задний шип вала лежит на хӳре пăрăс. Чтобы от постоянного вращения шип не накаливался, то место бруса (хӳре пăрăс), где лежит шип, смазывают салом.
Кашта, (кашта), tigna transversaria, quae capreolorum (chevrons) compactiones coniungunt. Перекладаны на стропилах.